Op een oud fabrieksterrein aan de rand van het Brabantse Goirle, waar textielfabriek Van Puijenbroek anderhalve eeuw textiel weefde, ontstaat nu een natuurrijk woongebied dat naadloos overloopt in het beeklandschap. “Het bedrijf is verhuisd en de eigenaren wilden met het gebied iets van betekenis nalaten voor het dorp”, vertelt architect en stedenbouwkundige Marina Propadalo. “Wij ontwierpen een wijk waar wonen, recreatie, cultuurhistorie en natuur hand in hand gaan.”​

Ruimte voor de beek
‘Land van Anna’ ligt aan het beekdal de Nieuwe Leij. De beek krijgt weer de ruimte, vertelt landschapsontwerper Marjan van Capelle. “Op oude kaarten zie je dat de beek door het landschap meanderde, maar in de loop van de jaren is hij meerdere keren verlegd, en rechtgetrokken vanwege de praktische wensen van de tijd. We hebben als eerste de beek weer zijn natuurlijke, meanderende loop teruggegeven en het beekdal ingericht op basis van de lokale ecologie. Het landschappelijk systeem van het beekdal vormt de drager voor de natuurinclusieve ontwikkeling van het gebied.”

Die centrale rol van de natuurlijke omgeving was een van de redenen dat Land van Anna hoge ogen gooide bij de Award Natuurinclusief Bouwen & Ontwerpen. Het gebied was een van de genomineerden in 2023. De jury prees de zorgvuldigheid waarmee de woningen zijn ingepast in de natuur, en het aantrekkelijke en gezonde woonmilieu dat daardoor ontstaat.

Een mooi voorbeeld daarvan is 'de Vloed', onderdeel van het beekdal. Van Capelle: “Dit gebied is van oudsher van belang voor de waterberging. Het ligt tussen de oude fabriek en de beek en loopt in natte periodes onder water. In de winter werd er ook op geschaatst. Nu is dat de vloedtuin geworden: nog steeds een functioneel onderdeel van het beeksysteem maar tegelijk een collectieve natuurtuin voor de bewoners. Elke woning heeft een vloedvlotje waar je de natuur kunt beleven.”

De beek krijgt weer de ruimte om te meanderen.

Klimaatopgave
Vanuit de klimaatopgave is waterberging van belang, te meer omdat het gebied deel uitmaakt van een groter beeksysteem in de ecologische hoofdstructuur. Propadalo: “In de overgang van het dorp via de centrale wadi en de vloedtuin naar de beek, is ruimte gecreëerd voor waterberging in combinatie met natuurontwikkeling. Hierdoor ontstaat een zachte, geleidelijke overgang met een rijke gradiënt van droog naar nat,. Daarmee worden kansen gecreëerd voor vele soorten planten en dieren.”

Rijke historie
Bij de transformatie is de rijke historie van het gebied verweven in de woonomgeving. “We willen de verhalen van de fabriek bewaren en zichtbaar maken”, vertelt Propadalo. Dat begint al bij de naam: “Land van Anna verwijst naar Huize Anna, de villa van de eerste directeur, en de bijbehorende Tuin Huize Anna, die samen deel uitmaken van het voormalige fabriekscomplex. De herkenbare structuur van de fabriek hebben we zo veel mogelijk behouden, zoals de oudste fabrieksgebouwen en de schoorsteen.”

Maar niet alles kon bewaard blijven. Propadalo: “Er zaten mooie herkenbare details in de fabriek zoals de rozetten en de grote stalen schuifdeuren. En slanke stalen kolommen, die wilden wij graag verwerken in de buitenruimte als lantaarnpalen of pergola’s. Niet alles kon helaas, maar verschillende materialen en herkenbare industriële details hebben we hergebruikt in de natuurinclusieve fabrieksmuur: die muur wordt opgetrokken in een weefpatroon met een reliëf dat ruimte biedt aan planten en verschillende dieren zoals vogels, insecten, vleermuizen, hagedissen en egels. Zo zorgt de muur voor een verbinding tussen de woonomgeving en het landschap.”

Van Capelle vult aan. “In de woningen zijn ook nestvoorzieningen opgenomen. En de tuinen zijn natuurinclusief met erfafscheidingen van gemengde, landschappelijke hagen met inheemse soorten. Samen met de poelen, het struweel en de natuurvriendelijke oevers langs de beek ontstaat hiermee een robuuste groen- en waterstructuur.”

De ontwerpers wilden ook een verbinding leggen tussen cultuur en natuur, legt Van Capelle uit: “Het centrum van het dorp is hier dichtbij. Maar voorheen konden bewoners het gebied niet in, dat was van de fabriek. En de beek vormde een harde grens tussen het fabrieksterrein en het landschap, je kon daar niet overheen. Nu is het een fijne plek voor planten, dieren én mensen. Niet alleen voor de nieuwe bewoners maar ook voor het dorp. We brengen de natuur het dorp in en de mensen het landschap in. Als mensen zijn we onderdeel van de natuur en dat komt hier tot uiting.”

Het fabrieksterrein is nu toegankelijk en een geheel eigen biotoop aan het worden.

Integrale aanpak
Land van Anna’ is een voorbeeld voor een nieuwe, maar noodzakelijke integrale aanpak waarin de natuur een prominente plek krijgt, vertelt Propadalo. “Zo hebben we alles in het gebied met elkaar verbonden. Door alle schalen heen, op alle niveaus, tot in de haarvaten van het gebied. Wat we hebben gemaakt, klopt tot in het kleinste detail. Dat kan alleen als je van meet af aan werkt vanuit een grotere visie, in samenwerking met alle betrokken partijen. En door de aard van onze opgave zijn dat er veel: de provincie, het waterschap, de gemeente, lokale beschermingsgroepen, de fabriekseigenaar, de ontwikkelende partij… Ieder met zijn eigen opgave, zoals water, biodiversiteit, woningen of cultureel erfgoed.”

Dat ging niet vanzelf, vertelt Van Capelle. “Je moet een lange adem hebben. We zijn begonnen met verschillende workshops om met elkaar de ambities en opgaven te delen. Het is belangrijk om te weten wat anderen verwachten. Vervolgens hebben we samen een grotere visie geformuleerd voor de dorpsrand, uitgaand van de ingrediënten die aanwezig zijn: water, bodem en landschap. Aan die visie moet je steeds blijven vasthouden. Als die basis goed is, kun je dat uitbouwen tot een integraal plan waarin de verschillende losse opgaven in het gebied met elkaar in verband zijn gebracht. Dit vroeg flink wat energie en inzet, maar heeft er uiteindelijk wel toe geleid dat er meer ruimte en kwaliteit is ontstaan voor de nieuwe woningen, en tegelijkertijd ook de opgaven rondom cultuurhistorie, water en ecologie in dit gebied konden worden uitgevoerd. Daar was anders geen budget voor beschikbaar.”

Beheer
“Dit is pas de start”, zegt Propadalo. Nu moet de natuur zich kunnen ontwikkelen. Daarvoor is een beheerplan opgesteld. Het beheer van het beekdal wordt uitgevoerd in samenhang met het aangrenzende landgoed. Het groenafval dat vrijkomt bij het beheer, wordt voor een deel in de fabriek omgezet naar warmte voor de buurt.”

Tekst: Mariël Verburg, Vogelbescherming Nederland, 29 januari 2024
Beeld: KuiperCompagnons