Ballast Nedam Development en Vogelbescherming Nederland werken inmiddels voor de tweede keer samen aan een tuindorp-project. Eerder werd tijdens de ontwikkeling van Berckelbosch in Eindhoven de expertise van Vogelbescherming al ingevlogen. Die samenwerking beviel zo goed dat Ballast Nedam Development en Vogelbescherming voor Tuinbuurt Vrijlandt al in de tenderfase gezamenlijke groene ambities hebben geformuleerd. In samenwerking met KOW Architecten en de landschapsarchitecten van Karres en Brands is vervolgens een plan met een hoge biodiversiteit ontworpen.

In hoeverre waren klimaatadaptie en ontwerpen met natuur thema’s in de tenderuitvraag?
Maarten Wittens: “Centraal stond het ontwerp van een tuinbuurt met voldoende wateropvang. Rotterdam is relatief gevoelig voor wateroverlast en dit plangebied had een substantiële wateropgave. Tuinbuurt Vrijlandt is in staat grote hoeveelheden neerslag te verwerken, zonder dat het rioolsysteem wordt overbelast.
Voor de planopzet hebben we een deskundige tuinbuurt-adviseur betrokken: sociaal geograaf Harm Jan Korthals Altes. Groen hebben we vervolgens een stap verder gebracht door nog meer in te zetten op biodiversiteit en door te gaan ontwerpen mét het groen, dus niet alleen aandacht te geven aan de woningontwerpen.”

Ontwerpen met groen
Femke Jochems: “Klimaatadaptatie en ‘groen’ zijn niet vanzelfsprekend natuurinclusief. Denk bijvoorbeeld aan infiltratiekratten, uitheems groen of kortgeschoren wadi’s. Dat is wél klimaatadaptief, maar niet natuurinclusief. Maar de beide thema’s zijn heel nauw met elkaar verweven, en met de juiste kennis en een beetje ambitie kun je meerwaarde creëren. Dat laat Tuinbuurt Vrijlandt zien. In de uitvraag zag je wél het tuinbuurt-idee en ambities voor klimaatadaptatie, maar niet per sé ambities voor biodiversiteit. Met de juiste invulling kun je biodiversiteit dan een boost geven.”

"In de uitvraag zag je wél het tuinbuurt-idee en ambities voor klimaatadaptatie, maar niet per sé ambities voor biodiversiteit. Met de juiste invulling kun je biodiversiteit dan een boost geven."

Joep Meijer: “We zijn nu bezig met een verdere verfijning van het boomassortiment door het gebruik van verschillende cultivars. In combinatie met de juiste struiken en onderbegroeiing wordt het bloei- en vruchtseizoen straks langer en gevarieerder. Dat is natuurlijk goed voor insecten en vlinders maar ook voor de vogels die de insecten weer eten. Zo ontwerp je integraal, voor het hele ecosysteem.”

Alleen neststenen toepassen is dus niet genoeg?
Femke Jochems: “Dat klopt, het gaat om de samenhang. Vogels en andere dieren hebben een plek nodig om een nest te maken, een plek om voedsel te vinden en ze willen veiligheid en beschutting. Dat zijn de basiselementen waar vogels en andere dieren behoefte aan hebben. De bomen en hagen zijn in feite hun wegen en hun winkels.”

Hoe zijn jullie erachter gekomen welke soorten je wil bedienen?
Femke Jochems: "Je kijkt eerst naar de stedelijke typologie. Is het hoogbouw, laagbouw, is er veel of weinig groen in de omgeving? Dan kijk je naar welke soorten en bestaande groenstructuren al voorkomen in de buurt. Dolf van der Gaag, de Rotterdamse stadsecoloog, heeft een rapport aangeleverd over welke soorten er al zijn. In dit geval heb je het over vleermuizen en een aantal huismussenkolonies. En daarnaast allerlei herkenbare tuinvogels zoals de roodborst, koolmees en pimpelmees.
Eigenlijk is de lokale kennis die de stadsecoloog beschikbaar heeft standaard achtergrondinformatie, die je altijd zou moeten krijgen als ontwikkelaar. Daar ligt een taak voor gemeenten. Stadsecologen worden nog niet altijd op waarde geschat. En helaas hebben niet alle gemeenten een stadsecoloog.”

Geen checklist mentaliteit
Jasper Nijveldt: “Ik wil hier graag een kritische noot aan toevoegen. Je wil inderdaad al die informatie hebben maar ik krijg er soms een ‘checklist gevoel’ bij. Met name in de pressure cooker fase van een tender, als je nog bezig bent met het totaalbeeld en de algehele kwaliteit van een project, is het voor mij nog zoeken naar een manier om de ecoloog, de duurzaamheidsexpert, de mobiliteitsexpert en andere specialisten mee te krijgen in het denken vanuit de intrinsieke kwaliteiten van een project. En dan op zo’n manier dat alles mooi samenkomt én er een duidelijke focus is. Voor ons als ontwerpers is de uitdaging allereerst om hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Dat is iets anders dan checklistjes nalopen.”

Femke Jochems: “Klopt, als het basisconcept goed staat is natuur een volwaardig onderdeel van je plan en dan is er in latere fasen vaak nog meer mogelijk. Ecologen moeten soms wennen aan die nieuwe mindset: waardering voor ecologie en hun nieuwe rol daarbij. Aan de voorkant meedenken is iets anders dan achteraf toetsen.”

Betrekken jullie de bewoners ook bij de versterking van de biodiversiteit?
Femke Jochems: “Een grote component is inderdaad het betrekken van de toekomstige bewoners. Ze krijgen bij oplevering van de woning een welkomstpakket van Vogelbescherming en mogen een jaar lang kosteloos lid worden van de vereniging. We nemen de bewoners bovendien mee op een vogelsafari door de buurt, zodat ze beter weten wat er allemaal rondvliegt. De oppervlakte van alle tuinen in Nederland vormen samen potentieel het grootste natuurgebied van ons land. Daar valt dus veel winst te halen. We merken dat hier heel positief op wordt gereageerd: zowel het idee van natuurinclusief ontwikkelen als de samenwerking tussen Ballast Nedam Development en Vogelbescherming.”

"Zie natuur niet als sluitstuk maar als een vertrekpunt."
Maarten Wittens: “Tuinbuurt Vrijlandt is voor ons een echte proeftuin, waarin we alles doen wat mogelijk is om de Rotterdamse natuur te versterken. Het is een hele mooie kans op een flinke schaalgrootte: ruim 7 hectare met een omlijsting van singels en bomen die we ook weer gaan versterken. In de tender hebben we 155 bomen opgenomen en inmiddels zijn daar nog 20 extra bomen bij gekomen. We leggen de lat steeds wat hoger. Zo komt er waarschijnlijk ook een ooievaarspaal, aangezien er tijdens het bouwrijp maken al ooievaars zijn gespot.”

Joep Meijer: “Bij Tuindorp Vrijlandt is er in de tenderfase een sterk framework neergelegd als het gaat om groen en biodiversiteit. Daardoor gaat de discussie met de gemeente in een latere fase niet over ‘kan het wel, kan het niet?’ maar over ‘kunnen we meer, kunnen we beter?’ Dat maakt het proces heel prettig. Ik denk dat dit ook het eerste proces is waar ik aan tafel zit met een ontwikkelaar die zegt: we gaan meer bomen planten. Dat komt doordat het doel aan het begin zo helder is neergezet. Dat is dan ook mijn oproep aan andere ontwikkelaars, maar ook aan gemeentes. Zie natuur niet als sluitstuk maar als een vertrekpunt. Zet in het begin een duidelijke basis neer.”

Een uitgebreide versie van dit artikel verscheen op 4 januari 2021 op de website van het platform KAN (Klimaatadaptief bouwen met de natuur) en is hier te lezen.

Tekst: Anton Coops, geredigeerd door Vogelbescherming Nederland, 13 januari 2021.
Beeld: Ballast Nedam Development